Joodse gemeenschap Muntendam

Voor de oorlog kent de gemeente Muntendam een kleine Joodse gemeenschap. Ze zijn lid van de Joodse gemeenschap in Veendam. Van de veertien ‘volbloed’ Joden overleven er twaalf de oorlog niet. Twee van hen duiken onder en blijven deporatie bespaard.

De kehilla (joodse gemeente) Veendam-Wildervank, Muntendam en Meeden telde eind negentiende eeuw 620 zielen. In 1892 was er een hoogtepunt in het bestaan van de israëlitische gemeente: te Veendam werd een nieuwe synagoge ingewijd. Dankzij een legaat van Mozes Tof (een slager, geboren in 1871 in Veendam en gestorven op 3 december 1942 te Auschwitz) van ruim fl 14.000 werd de bestaande synagoge geheel vernieuwd en heeft men de schoollokalen opnieuw kunnen inrichten. De afronding van de verbouwing werd gevierd met een diner in Hotel De Leeuw in Veendam. Hierbij waren driehonderd gasten aanwezig.  De festiviteiten duurden het hele weekend.

Bekende Joodse inwoners

Eén van de bekendere Joodse inwoners van Muntendam was in de 20ste eeuw de geneesheer Izak Cohen. Hij  was van circa 1863 tot 1909 arts in Muntendam. Hij had veel aandacht voor de situatie onder de armen en was van 1872 tot 1882 “armendokter” waarvoor hij 575 gulden per jaar voor ontving van de gemeente. Izak Cohen is nog een aantal jaren raadslid geweest van de gemeente Muntendam. Van hem was de uitspraak “Muntendam is arm aan rijken en rijk aan armen”. Na zijn pensionering zijn Izak en zijn vrouw naar Amsterdam vertrokken.

Hartoch Levitus

Ook Hartoch Levitus genoot landelijke bekendheid als paardenslachter, zijn vlees en dan met name zijn paardenworsten waren een lekkernij. Hartoch is overleden in 1927. Zijn dochters, Jetta en Rebekka Levitus, zetten het bedrijf van hun vader voort onder de naam “Erven H. Levitus”. Tot de oorlog een eind maakt aan meer dan zeventig jaar Paardenslageij en Rookvleeshandel H. Levitus. Eerst moeten zij vanwege de anti-Joodse maatregelen stoppen met hun bedrijf, in november 1942 worden ze samen met de broers/zussen Valk uit hun huis gehaald en via Westerbork naar Auschwitz gebracht waar ze gelijk na aankomst zijn omgebracht.

Registratie

Alle joden of personen met tenminste één joodse grootouder moeten zich in januari 1941 laten registreren. Als een grootouder ooit bij een joodse kerkelijke gemeente was aangesloten of dat nog steeds was, gold iemand al als jood en zijn kinderen en kleinkinderen dus ook. Joden moesten zich bij het bevolkingsregister melden en zich daar laten registreren. Registratie kostte een gulden. Vrijwel alle joden gaven er gehoor aan.

Afstamming van drie of vier Joodse grootouders was genoeg om als Jood aangemerkt te worden, ook als iemand tot het christendom was bekeerd.

Iemand met slechts één Joodse grootouder werd als “Ariër beschouwd en ongemoeid gelaten, iemand met twee Joodse grootouders werd over het algemeen ook uitgezonderd van anti-Joodse maatregelen, inclusief deportatie tijdens de oorlog. Was je voor de invoering van deze wetten als Jood getrouwd met een ‘Ariër’ dan was je door dit gemengde huwelijk meestal ook beschermd.

In 1941 werden 31 personen met 1 of meer Joodse grootouders (of gemengd gehuwd) geregistreerd

Verordeningen

De oorlog betekent het einde voor de Joodse gemeenschap in de gemeente Muntendam. In de tweede helft van 1941 komen de Joodse bedrijven in handen van de bezetter en mogen Joden niet meer bij ‘Arische’ mensen in dienst. Een grote schok is de verordening van juli 1942, waarin Joden niet meer zonder toestemming de gemeentegrenzen mogen overschrijden. De synagoge was in Veendam gevestigd. Zonder toestemming kunnen ze de synagoge niet meer bezoeken.